Een turquoise of turkooizen bordje?

Een detail in het Papendrechts Dictee leidde tot een dagenlang debat per e-mail over de correcte spelling van turkooizen of turquoise. Dictee-expert Rein Leentfaar doet verslag.

door Rein Leentfaar

Een deelneemster aan het dictee van Papendrecht (woensdag 20 november), laten we haar Hinkeltje noemen, benaderde mij met een vraag. In het dictee kwam de volgende zin voor: Staande op een verroeste carrosserie van een afgedankt autootje jongleerde hij naar hartenlust met turkooizen borden ter grootte van een soepterrine. Haar probleem was, dat er turquoise werd voorgelezen, [tuhr-kwaa-zuh] dus en niet [tuhr-kooi-zuhn]. Ze had turquoise opgeschreven en dat werd fout gerekend. En of ik dat terecht vond?  

De voorzitter
Hinkeltje had zich via e-mail al tot de voorzitter van de jury van het dictee gewend met haar vraag. Zijn reactie was: ‘Bij nader inzien heeft u gelijk wanneer u stelt dat indien het woord als [tuhr-kwaa-zuh] wordt uitgesproken, je turquoise schrijft. Turkooizen, zoals de juiste spelling volgens het Groene Boekje is, spreek je uit zoals je het schrijft. U heeft dus één fout minder gemaakt. Desondanks valt u dit jaar niet in de prijzen. Ik stel het op prijs dat u ons attent heeft gemaakt dat het Groene Boekje in bovengenoemd geval geen uitsluitsel geeft.’

Een ander jurylid
In de mailcorrespondentie meldde zich nog een ander jurylid van het dictee: ‘Het betreft in het geval van turquoise een Frans leenwoord met de taalkundige status van bijvoeglijk naamwoord. Turkoois is het echte Nederlandse woord. Het ontbreken van het Franse leenwoord in het groene boekje houdt in, dat de Staat der Nederlanden het Franse leenwoord niet meer erkent als behorend tot de correcte woordenschat en uitspraak van het ABN. Het groene boekje legt door de handtekening van de minister het correct Nederlandse idioom en de juiste uitspraak ervan vast. Het inhoudelijk bereik van de dikke van Dalen reikt verder dan het ABN, het houdt zich ook bezig met bargoense taalvormen (N.B. volgens de norm van de spellingscontrole van Office 2007 mag ik dit woord evenmin gebruiken als turquois). Het groot Papendrechts dictee houdt zich aan het ‘bij wet vastgestelde’, correcte ABN. Vanuit dit gezichtspunt blijft de mening van Hinkeltje irrelevant. Daar kan zelfs de grootste Neerlandicus niets aan toe of afdoen, dunkt me.’

Deskundigheid
Wie met de ‘Staat der Nederlanden’ schermt, wekt snel de indruk van deskundig te zijn. Maar daar valt natuurlijk heel wat op af te dingen, als die persoon ‘het Groene Boekje’, ‘de Dikke Van Dale’, ‘Bargoense’, ‘Groot Papendrechts Dictee’ (eigennaam), ‘neerlandicus’ en ‘toe- of afdoen’ vervolgens fout schrijft. Overigens geeft het GB geen uitspraak en is het GB voor in het Nederlands te gebruiken woorden noch volledig, noch heilig. Immers: de Taalunie (NTU) heeft aan VD het keurmerk verleend. Daarmee zijn alle woorden die als lemma (artikel) in VD staan gelegaliseerd. Let op: dat geldt niet sub lemma (binnen de artikelen), want dat heeft de NTU niet gecontroleerd …

De feiten
GB vertelt ons: het turkoois is een stofnaam, de turkoois is een voorwerp en het adjectief turkooizen is ‘van turkoois’ – in de zin stofnaam – gemaakt. NB uitspraak ‘gewoon’ met [tuhr-kooi-zuhn].

VD heeft: het turkoois is een steen (stofnaam) of een kleur (!), de turkoois is een steen ‘van turkoois’, een voorwerp dus. VD heeft echter ook: turkooizen – 1) van turkoois (stofnaam) gemaakt en 2) de kleur turkoois hebbend. Tenslotte heeft VD ook: het (znw.) turquoise (een weefsel), en (bnw.) turquoise = turkooizen in de bet. 2) (VD): de kleur dus. NB De uitspraak is hier [tuhr-kwaa-zuh].

Uitspraak
In principe mag een dicteevoorlezer de deelnemers wel in de war brengen, als er maar één schrijfwijze mogelijk is: lees hanepoot, schrijf hanenpoot. Dat mag niet bij sacherijnig en chagrijnig: die worden verschillend voorgelezen, uitgesproken en geschreven.

Het verdict
Het is duidelijk dat borden geen ‘steen’ of weefsel zijn, dus gaat het adjectief hier over de kleur. Ergo: turkooizen en turquoise zijn allebei goed. Wordt er [tuhr-kooi-zuhn] gelezen, dan schrijf je turkooizen en wordt er [tuhr-kwaa-zuh] gelezen, dan schrijf je turquoise.

C’est simple comme bonjour, toch?