Acteur Peter Sellers als de Franse inspecteur Clouseau

Welke woordgroep is fout gespeld in de kop van dit artikel? Geen enkele. Maar waarom dan? Peter Altink zocht uit welke systematiek schuilgaat achter de spelling van het meervoud in aan het Frans ontleende woordgroepen. Is er eigenlijk wel een systeem? En zo niet, kunnen we er dan een opstellen? Hij legde zijn vraag voor aan onder meer de Taaladviesdienst en kwam met dit goed beargumenteerde voorstel.

Door Peter Altink

‘In diverse café chantants bestelden de grands seigneurs talloze cafés crème; de cafés noirs namen ze zelf mee.’ Dit had zomaar een passage uit een culinair dictee kunnen zijn. De zin illustreert dat diverse meervoudsvormen mogelijk zijn bij woordgroepen die aan het Frans zijn ontleend. Wanneer komt nu eigenlijk na een of meer onderdelen een meervouds-s en wanneer niet?  

Voorgestelde systematiek
Wie op zoek gaat naar een officieel antwoord op de zojuist gestelde vraag krijgt voorlopig nul op het rekest. Een specifieke regelgeving voor deze meervouden bestaat namelijk nog niet. De voormalige voorzitter van de Spellingcommissie, Frans Daems, heeft echter een simpele en elegante voorzet gegeven, die het merendeel van dergelijke Franse meervoudsvormen beregelt. In het kort komt de aanpak, met toestemming geparafraseerd, op het volgende neer.

(1) Hoor je bij aan het Frans ontleende woordgroepen een meervouds-s op het eind, en alléén daar, dan krijgt de constructie een eind-s. Voorbeelden: café chantants, bon vivants, petit restaurants. Deze woorden volgen het stramien van nevenschikkende samenstellingen als café-restaurant die in het meervoud worden gezet: café-restaurant + s dus.

(2) Als dergelijke Franse meervouden niet met een eind-s worden uitgesproken, wordt de constructie niet ‘vernederlandst’ zoals bij (1), maar wordt de Franse meervoudsvorm overgenomen. Voorbeelden: grands seigneurs, femmes fatales, crimes passionnels. 

Als aanvulling hierop zou ik een derde punt willen aandragen:

(3) Is de eind-s duidelijk hoorbaar, dan wordt het meervoud volgens de geldende Nederlandse spellingregels geschreven. Voorbeeld: grand cru’s. Volgens Van Dale is het accents aigus, maar die Franse meervoudsvorm zou dan accent aigu’s worden vanwege de duidelijke /s/ op het eind.

Een bijkomend voordeel van deze systematiek is dat de uitspraak van meervouden met een Franse origine direct duidelijk is. Zodra de lezer in het woordenboek bijvoorbeeld bon mots ziet staan, weet deze dat de meervouds-s duidelijk hoorbaar uitgesproken dient te worden. Soms zijn twee varianten mogelijk, afhankelijk van de gehanteerde uitspraak. Vermoedelijk is dit ook de reden dat plan de campagne al twee meervouden heeft: het vernederlandste plan de campagnes (met hoorbare slot-s) en het Franse plans de campagne. Dat het meervoud niet plans de campagnes is, heeft ermee te maken dat het achterste deel een specificerend zelfstandig naamwoord is, net als bij cafés (à la) crème, crêpes suzette en eaux de cologne.

Frans Daems wijst erop dat aan de systematiek wel twee nadelen kleven. Er dient goed uitgezocht te worden hoe de desbetreffende meervouden worden uitgesproken. Het is in het belang van de taalgebruiker zo weinig mogelijk dubbelspellingen te hebben. Het gevolg van het aannemen van de genoemde stelregels zou bovendien zijn dat heel wat betrokken woorden een aanpassing krijgen.

Overeenstemming
Om te voorkomen dat er een wildgroei aan allerlei toegestane meervoudsvormen ontstaat, zou het prettig zijn als de Taalunie, Van Dale en het Genootschap Onze Taal onderling overeenstemming weten te bereiken over de mogelijke meervouden van Franse woordgroepen. Het lijkt erop dat in de recentste Van Dale nog niet altijd consequent voor een bepaalde meervoudsvorm gekozen wordt – niet zo verwonderlijk, aangezien er nog geen vastomlijnde regels zijn. Het verschil tussen grand cru’s en accents aigus is al aangehaald, maar er zijn meer voorbeelden te geven, zoals grand cafés tegenover grands desserts. De Taaladviesdienst (onderdeel van het Genootschap Onze Taal) laat weten dat men er in het Witte Boekje niet helemaal uit is gekomen wat betreft de Franse meervouden. De regels die voor in het boekje staan, bieden echter wel steun bij deze kwestie:

“Bij de meervoudsvorm van een dergelijke woordgroep die eindigt op een zelfstandig naamwoord, krijgt in elk geval dat zelfstandig naamwoord een meervoudsuitgang: […] ‘grand cafés’, ‘grand prixs’. […] Maar bij Franse woordgroepen mag ook het Franse meervoud aangehouden worden; dat betekent in bijvoorbeeld ‘grand cafés’ een extra s achter ‘grand’, en in ‘grands prix’ geen s achter ‘prix’ (in het Frans bestaat ‘prixs’ niet). Als de woordgroep begint met het zelfstandig naamwoord, wordt bijna altijd het Franse meervoud gebruikt: ‘cafés chantants’, ‘tableaux vivants’, ‘taches de beauté’. Sommige van deze woordgroepen worden in de praktijk als zo’n sterke eenheid opgevat dat ze in de woordenlijst [van het Witte Boekje] een Nederlands meervoud krijgen, dus alleen met een s achter het laatste woord: ‘café noirs’, ‘plan de campagnes’.”

Uitspraak
De aanpak van Onze Taal verschilt ten opzichte van de eerdergenoemde systematiek die dhr. Daems opperde, al is de uitkomst in bepaalde gevallen hetzelfde. De suggestie om uit te gaan van de uitspraak van het meervoud – is een meervouds-s op het einde al dan niet duidelijk hoorbaar – heeft in elk geval een belangrijke meerwaarde: er wordt extra informatie geleverd over de mogelijke uitspraak. Hoe spreek je bijvoorbeeld het meervoud van bal masqué uit? De beregeling op basis van de uitspraak kan soms weliswaar tot een dubbelspelling leiden, maar bij de benadering van Onze Taal worden sowieso al meer meervoudsvormen gezien. De insteek van Onze Taal is wat dat betreft dus niet eenduidiger. De uitspraaksystematiek zal bij sommige woordgroepen een spellingverandering tot gevolg hebben. Zo eindigt het Nederlandse meervoud van grand prix onmiskenbaar op een /s/. De huidige meervoudsvorm (het Franse grands prix) zal dan dus veranderen in grand prixs – een meervoudsuitgang die in het Witte Boekje al voorkomt.

De toekomst zal uitwijzen of – en zo ja, in welke vorm – de meervouden van Franse woordgroepen in het Groene Boekje officieel beregeld worden. Het onderwerp staat in elk geval geagendeerd voor een van de volgende vergaderingen van de huidige Spellingcommissie. Mochten er uiteindelijk specifieke afspraken komen, dan worden ze hopelijk breed gedragen.